Als de langstlevende ouder komt te overlijden, komen de kinderen vaak voor de vraag te staan: wat hebben wij nu eigenlijk geërfd? Wat is ons erfdeel?
Afhankelijk van de situatie bij het overlijden van de eerste ouder kunnen er verschillende scenario’s spelen, waarbij steeds het belang blijkt de erfdelen van de kinderen tijdig vast te stellen en vast te leggen!
Overlijden eerste ouder zonder testament
Stel, vader overlijdt als eerste en heeft geen testament gemaakt. Dan zijn moeder en de kinderen volgens de wet samen de erfgenamen.
Bij een overlijden na 2003 is het zo dat moeder (als langstlevende) automatisch eigenaar is van alle bezittingen, onder de verplichting alle schulden voor haar rekening te nemen; de erfdelen van de kinderen blijft moeder daarbij aan hen schuldig.
Bij een overlijden van voor 2003 is dit anders. In deze situatie zijn moeder en de kinderen samen de erfgenamen, maar dan zonder de regeling dat moeder automatisch eigenaar is geworden van alle bezittingen. Wel is het dan meestal zo dat de kinderen in dat geval hun erfdeel (nog) niet zullen hebben opgeëist.
In beide gevallen wordt het na verloop van tijd steeds moeilijker om de omvang van de erfdelen van de kinderen te achterhalen. Zeker als bij het eerste overlijden geen aangifte erfbelasting is gedaan, bijvoorbeeld omdat hiervoor destijds een vrijstelling gold, is vaak niet vastgesteld hoe groot het erfdeel van de kinderen was. De gedachte daarbij is dat “alles straks toch van de kinderen wordt”.
Daarbij wordt echter vergeten dat bij het overlijden van moeder (als langstlevende), over de erfdelen van de kinderen uit vaders nalatenschap geen erfbelasting betaald behoeft te worden, omdat deze erfdelen al van de kinderen zijn. Voor de berekening van de erfbelasting verschuldigd is in verband met het overlijden van moeder, mogen deze erfdelen dus van de na (totale) nalatenschap worden afgetrokken.
Het zal echter niet eenvoudig blijken de omvang van de nalatenschap van vader bij zijn overlijden achteraf vast te stellen! Hoe meer tijd sinds zijn overlijden is verstreken, hoe kleiner de kans wordt de omvang (accuraat) te bepalen. Gezien de termijn voor het doen van aangifte erfbelasting over de nalatenschap van moeder, dringt de tijd ook nog!
Langstlevende is hertrouwd
Extra complex wordt het als de langstlevende ouder na het overlijden van de eerste ouder in gemeenschap van goederen is hertrouwd. Wat is dan de omvang van de nalatenschap bij het overlijden van de laatste ouder? Een eenvoudige benadering zou daarbij zijn dat de ene helft van het gemeenschappelijk vermogen van de stiefouder is en dat dus de andere helft wel van de langstlevende ouder moet zijn. Maar is dit wel het geval? Hoe zit het dan met de erfenis van de eerststervende ouder? Zeker onder het nieuwe huwelijksvermogensrecht, waarbij een erfenis niet meer automatisch in een gemeenschap van goederen valt, is dit extra complex. Bij dergelijke vragen staat men vaak niet stil.
Overlijden eerststervende ouder met een testament
Stel, vader overlijdt weer als eerste, maar heeft nu wel een testament gemaakt. Dan bepaalt het testament wie zijn erfgenamen zijn en wat de verhouding tussen zijn erfgenamen is.
Om dit te kunnen vaststellen, is het van belang om na te gaan wat voor soort testament het was. Er zijn meerdere soorten varianten, ieder met een andere uitwerking op de omvang van de nalatenschap en de erfdelen.
Stel, er was een “langstlevende testament” zoals een ouderlijke boedelverdeling, een wettelijke verdeling of een vergelijkbare testamentaire regeling. Als vader in deze situatie als eerste overlijdt, wordt automatisch alles (bezittingen en schulden) aan moeder toebedeeld, waarbij zij een geldschuld aan elk kind krijgt, ter grootte van hun erfdeel. Een vergelijkbare situatie dus als bij het (onder huidig recht) overlijden zonder testament.
Regelmatig werd in dergelijke testamenten opgenomen dat over deze schuld een samengestelde rente van 6% is verschuldigd, uit te keren als moeder komt te overlijden. Door deze rente op rente bouwt moeder een jaarlijks groeiende schuld op aan de kinderen, met als gevolg dat haar nalatenschap steeds verder wordt uitgehold. Over de beide nalatenschappen gerekend, is dit fiscaal vaak voordelig, omdat de kinderen dan doorgaans over de nalatenschap van moeder geen of weinig erfbelasting hoeven te betalen. Daar staat dan wel tegenover dat moeder bij een dergelijke constructie na het overlijden van vader over de erfdelen van de kinderen een (veel) hogere erfbelasting moet betalen.
Om dit laatste te voorkomen, kiezen veel ouders tegenwoordig voor een testament waarin meer de nadruk ligt op het besparen van erfbelasting bij het eerste overlijden, zoals een tweetrapstestament, of een testament waarbij de langstlevende de keuze krijgt of er bij het eerste overlijden of bij het tweede overlijden met de belastingdienst wordt afgerekend. Dit kan bijvoorbeeld door het opnemen van een afvullegaat. Om te voorkomen dat de belasting bij het tweede overlijden voor de kinderen (onnodig) hoog wordt, wordt in al deze gevallen de erfenis van de eerststervende ouder doorgeschoven naar het moment dat de langstlevende ouder komt te overlijden. Pas dan hoeven de kinderen belasting te betalen over beide nalatenschappen.
Net als in de situatie waarin de eerststervende ouder geen testament heeft gemaakt, is het bij de situatie waarin wel een testament is gemaakt steeds van groot belang de omvang van de nalatenschap bij het eerste overlijden en daarmee de omvang van de erfdelen van de kinderen vast te stellen. Of nu gekozen wordt voor het afrekenen met de belastingdienst bij het eerste overlijden of voor het afrekenen met de belastingdienst bij het tweede overlijden: in alle gevallen is het van het grootste belang de omvang van de erfdelen te kennen.
Langstlevende is hertrouwd
Wanneer de langstlevende ouder is hertrouwd, wordt het in geval er een testament is vaak extra gecompliceerd en zijn er zowel voor de kinderen als voor de nieuwe partner van de langstlevende ouder problemen te verwachten.
Het probleem voor nieuwe partner van de langstlevende ouder is dat, als de kinderen hun erfdeel uit de nalatenschap van de eerststervende ouder opeisen, er veel minder vermogen voor deze nieuwe partner beschikbaar kan blijken te zijn dan waarop de langstlevende ouder en de partner hadden gerekend. Zeker wanneer de erfdelen van de kinderen worden verhoogd met de eerder besproken rente, kan dit een grote tegenvaller opleveren. Het kan zelfs zo zijn dat de nieuwer partner het huis zal moeten verkopen na het overlijden van de langstlevende ouder.
Voor de kinderen dreigt een heel ander gevaar. Wanneer er een testament is gemaakt, wordt daarin vaak bepaald in welke gevallen de kinderen het erfdeel kunnen opeisen. Naast het overlijden van de langstlevende ouder komt het vaak voor dat de langstlevende alleen mag hertrouwen onder het maken van huwelijkse voorwaarden. Dit is bedoeld om de kinderen meer zekerheid te geven dat zij (uiteindelijk) hun erfdeel van de langstlevende ouder zullen ontvangen. Maar aan deze opeisbaarheid zit ook een keerzijde: wanneer de kinderen geen gebruik maken van de mogelijkheid hun erfdeel op te eisen, kan het zijn dat zij dit later niet meer kunnen, omdat hun recht daarop is verjaard. In beginsel is dit al na vijf jaar!
Mochten de kinderen van de langstlevende ouder hun erfdeel niet opeisen (en wordt een regeling getroffen om het hiervoor benoemde gevaar van het verjaren van de opeising van het erfdeel te bezweren), dan worden de kinderen van de nieuwe partner met deze problematiek geconfronteerd. Want ook nu geldt: hoe groot zijn de erfdelen van de kinderen eigenlijk? Wat behoort nu wel en wat behoort nu niet tot de nalatenschap van wie?
Daarom: maak een goede boedelbeschrijving en stel altijd de erfdelen van de kinderen vast! Als je vragen hebt over dit onderwerp, kun je contact opnemen met onze collega’s van het notariaat.